Yanık
- Yanık,deri veya daha derin dokularda oluşan doku hasarıdır.
- Yanık,aşırı sıcak,aşırı soğuk,elektrik çarpması,kimyasal maddeler ve radyasyon ile temas sonucu oluşabilir.
- Yanıkların %70’i sıcak sıvılarla haşlanma şeklindedir.
- Çocuk yanık hastalarının tedavisine uygun ilk yardım ile başlanılır.
- Yanık hastalarının destek ve tedavisi zordur.Çocuk yanık hastalarında bu zorluklar daha fazladır.
- Yüksek ısıyla temasta doku hasarı 40C’de başlar.
- Sıcaklık yükseldikçe hasar şiddeti logaritmik olarak artar,yapısal proteinler geri dönüşümsüz olarak hasar görürler.
- Yüksek ısıyla temas sonlandırıldıktan sonra bile ısıya bağlı hasar ve enflamatuvar yanıt 24 saatten uzun süre devam edebilir.
Deri
Deri vücudun en büyük organıdır ve 0.25-1.8 metrekare genişliğindedir.
Deri 3 katmandan oluşur.
Epidermis:En dış katmandır.Mikroorganizmaların girişine,su ve elektrolit kaybına karşı koruyucu görev yapar.
Dermis:Ortadaki katmandır.Dayanıklı bağ dokudan oluşur ve içerisinde kıl folikülleri,duyu cisimleri,ter ve yağ bezleri bulunur.
Subkütan doku:En içteki katmandır,derialtı yağ dokusu ve subkutan fasya gibi dokular vardır.
Yanık yaralarının değerlendirilmesi
- Yanıklar,hasarın derinliğine göre derecelendirilir.
- Derinliği belirleyen en önemli etkenler temas edilen maddenin sıcaklığı ve temas süresidir.
- Yanığın derecelendirilmesi tıbbi bakımın planlanmasında,fonksiyonel ve kozmetik sonucun belirlenmesinde temel öneme sahiptir.
- Çocukların cildinin inceliği nedeniyle,ilk değerlendirme sırasında yanığın derecelendirilmesi zor olabilir.
- Yanık yaralanmasının ciddiyetinin esas belirleyenleri yanığın boyutları ve derinliği iken,hastanın yaşı,yanan vücut bölgesi,altta yatan hastalık ve yanık dışı yaralanmalar(düşme,duman altında kalmak gibi) da önemlidir.
Birinci derece yanıklar
- Sadece epidermis etkilenir.
- Ağrı ve eritem ile karakterizedir.
- Ağrı ödemle birlikte olur ve ödem arttıkça ağrıda artar.
- Genellikle yanıktan 12-24 saat sonra ağrı azalmaya başlar.
- Birinci derece yanıklar normal olarak bir hafta içinde iyileşir.
- İyileşirken üstteki epidermis soyulur ve alttan yenisi gelir.
- Bül oluşmaz.
- Skar dokusu oluşmaz ve bölgesel yara bakımı yeterlidir.
- İz bırakmadan iyileşir.
- Enfeksiyon riski çok düşüktür.
- Örnek:Bül oluşmamış hafif güneş yanığı ve sıcak su dökülmesi sonucu oluşan yanık.
İkinci derece yanıklar
- İkinci derece yanıklarda,epidermisin tamamı ve dermisin bir bölümünü etkilenir.
- Hasar dermise ilerlemiştir,fakat dermis tamamen yok olmamıştır.
- Dermiste bulunan sinir uçları yanıktan etkilendiğinden hasta şiddetli ağrıdan yakınır.
- Yanık bölgesindeki cilt kırmızı pembemsi renktedir ve üzerinde büller vardır.
- Büller her hangi bir sebeble sıyrılmışsa plazma sızıntısı nedeniyle alttaki yüzey ıslak görünür. Bu yüzey kuru bırakılırsa ağrı artar.
- Yüzeyel ve derin olarak iki alt gruba ayrılırlar.
- Yüzeyel ikinci derece yanıklarda,epidermis ve dermisin üst tabakaları hasar görmüştür.
- Yanık alanı ağrılı olup sıklıkla bül vardır.
- Yüzeyel ikinci derece yanık alanları daha pembemsi, yumuşak ve iki parmak arasında tutulabilir (katlanabilir) özelliktedir.
- Yanık yarası,yanık dokunun altında sağlam kalmış olan epidermal yapılardan epitelize olarak kendiliğinden 7-10 gün içinde iyileşir.
- Derin ikinci derece yanıklarda,dermisin alt tabakalarına kadar hasar vardır ancak dermisin tamamı hasar görmemiştir.
- Yüzeyel olanına göre daha soluk,alacalı ve ağrılıdır.
- Dokunmakla kısmen daha serttir,deri iki parmak arasında kolaylıkla katlanamaz.
- Yanık alanları zaman zaman daha koyu kırmızı renkte veya yer yer beyaz alanlar (mermerimsi) şeklinde alacalı görünümde olabilir.
- Derin ikinci derece yanıklarda,yanık yüzeyi yüzeyel ikinci derece yanığa oranla daha kurudur.
- Kıl folükülü ve ter bezlerindeki keratinositlerin reepitelizasyonu ile 2-4 haftada iyileşirler.
- İyileşme tamamen zedelenmiş dermis miktarına bağlıdır.
- Dermiste kayıp olduğu için sıklıkla ciddi skar bırakarak iyileşirler.
- Özellikle fonksiyonel ve kozmetik olarak önemli bölgelerde eksizyon ve greftleme gerekebilir.
- İkinci derece yanıklar ödem,iskemi ve enfeksiyon önlenemezse üçüncü dereceye ilerleyebilir.
- Derin ikinci derece yanıkları üçüncü derece yanıklardan ayırmak zordur ve yakın izlem ile karar verilir.
- Örnek:Haşlanma ve parlama sonucu oluşan yanıklar.
Üçüncü derece yanıklar
- Tam kat yanık olarak da ifade edilirler.
- Cildin tüm katları yanıktan etkilenmiş ve harab olmuştur.
- Epidermis ve dermisin tamamı canlılığını yitirmiştir.
- Cilt kuru ve kösele gibidir.
- Eritem yoktur.Renk olarak beyaz,siyah,koyu kırmızı renkte olabilir.
- Diğer yanıklarda ortaya çıkan ağrı burada yoktur.
- Eğer bül oluşmuşsa içi hemorajik(kanlı) sıvı ile doludur ve sınırları koyu kırmızı renktedir.
- Çok küçük boyuttaki yanıklar(<2cm) kendiliğinden iyileşebilir.
- Daha büyük yanıklar kendiliğinden iyileşmez ve erken dönemde eksizyon ve doku nakli gerekir.
- Örnek: ateş,sıcak katılarla temas,batırma tarzı haşlanma,yüksek voltta elektrik çarpması.
Vücut yüzey alanı hesaplaması
- Yanığın değerlendirilmesinde en önemli basamak yanan vücut yüzeyi alanının hesaplanmasıdır.
- Bu sayede hastanın acil tıbbi yönetimi,sıvı ihtiyacı,uygun merkeze yönlendirilmesi,enerji ihtiyacının karşılanması planlanır.
- Yanık derinliği tayini genellikle klinik gözlemle yapılır.
- Tecrübeli hekimler bile zaman zaman derinlik tayini yaparken yanılabilirler.
- Yanığın görünümünde ilk 2-3 günde değişiklikler olur ve derinliğinin doğru olarak tanımlanması ilk 72 saatten önce oldukça zordur.
- Tedavinin planı için ilk muayeneden sonra 48-72 saat kadar beklemek ve sonra yeniden değerlendirmek daha doğrudur.
- Yanmış vücut alanının hesaplanması,ikinci ve üçüncü derece yanık alanlarının tüm vücut yüzey alanı ile oranlamasıyla hesaplanır.
- En çok bilinen,kullanılan ve hızlı metot dokuzlar kuralıdır.
- Sadece erişkinlerde kullanılan bu metoda göre baş %9,üst ekstremitelerin her biri % 9, alt ekstremitelerin her biri % 18, ekstremiteler ve baş hariç vucut ön yüz % 18, arka yüz % 18 ve perine % 1 olarak hesaplanır.
- Çocuklarda baş ve boyun bölgesi tüm vucut yüzeyinin genellikle daha büyük bölümüne sahiptir. Alt ekstremiteler ise daha az oranda vucut yüzeyini oluştururlar. Bu nedenle bu kural 14 yaşın altında uygulanmaz.
- Bu farklılıklar için “Lund ve Browder” kartı veya “Berkow” kartları geliştirilmiştir.
- Bu kartlardan yararlanarak değişik yaş gruplarındaki farklılıklar dikkate alınarak yanık yüzeyi daha doğru hesaplanır.
Hastaneye yatırma endikasyonları
Çocuk yanıklarının büyük kısmı küçük yanıklardır ve ayaktan edilebilir.
Kabaca hastaların %5’inin hastaneye yatması gerekir.
Yatış endikasyonları
- Toplam yanık alanının 10 yaş altında(ve 50 yaş üstünde) >%10’dan fazla,10yaş üstünde >%20’den fazla olması
- %5’ten büyük üçüncü derece yanıklar
- Yüz,el,ayak,genital bölge,perine ve büyük eklemleri kaplayan yanıklar
- İnhalasyon yanıkları
- Tüm elektrik ve yıldırım yanıkları
- Tüm kimyasal yanıklar
- Yanık ile beraber travma veya önemli bir hastalık olması
- Hastanın sosyal ve emosyonel durumunun rehabilitasyon gerektirmesi
- Çocuk istismarından ve ailenin ihmalinden şüphelenilmesi
İlk yardım ve hastane öncesi tedavi
- İlk yapılması gereken yanma olayının durdurulmasıdır.
- Kıyafetlerin alev alması durumunda koşmak yerine,kazazede yerde yuvarlanmalı, üzeri halı,battaniye ile sarılmalıdır.
- Yanık kaynağı ortadan kaldırılır veya temas kesilir.
- Aksesuarlar,yanmış veya sıcak su ile haşlanmış giysiler makasla kesilerek çıkarılır.
- Kapalı alan yangınlarında karbonmonoksit zehirlenmesine karşı açık alana çıkarılır.
- Yanık alanı ılık su ile yıkanılır.
- Kimyasal yanıklar,radyasyon yanıkları,fosfor yanıkları gibi durumlarda hemen erken dönemde yanık yarası bolca su ile yıkanılır.
- Eğer çeşitli asit tuzları ile yanık olmuşsa bunlar ilk once fırçalanır ve daha sonra bolca su ile yıkanır.
- Fırçalanmadan su dökülürse tuzlar su ile birleşerek sıvı asitler oluşarak daha geniş alanlarda kimyasal yanık oluşturabilir.
- Yıkama sırasında sağlam deriye temastan kaçınılır.
- Kimyasal ajanı nötralize edilecek ajanlar kullanılmaz.(oluşabilecek yeni ısı ve artacak yanık hasarı nedeni ile)
- Tüm yanık yaralarına soğutma uygulanmalıdır.
- Soğutma sadece yanık bölgesine uygulanmalıdır. Aksi taktirde tüm vucudun soğutulması hastada hipotermiye neden olabilir.
- Soğutmada buz ya da buzlu su kullanılmaz,aksi taktirde soğuğa bağlı daha fazla hasara yol açılabilir.
- Soğutmanın bir başka yararı da ağrıyı azaltmasıdır.
- Yanık yarasının soğutulması, yanmış cildin soğuk uygulama ile ilk 30 içinde soğutulmasıdır.
- Ekstremite yanıklarında ekstremitenin akan soğuk çeşme suyuna 10-15 dakika süre ile tutulması ile olabileceği gibi, soğuk suda ıslatılmış kompreslerle de bu soğutma yapılabilir.
- Vücudun geniş alanlarını tutan yanıklar için asla hasta duşa sokulmaz ya da geniş alanlara soğuk uygulaması yapılmaz.
İlk 30 dakikada yapılan soğutma ile
– Yanık bölgesine lökositlerin yapışması azalır.
– Tromboksan yapımı ve buna bağlı mikrotrombüslerin oluşumu azalır.
– Proteinlerin denaturasyonu azalır.
– Histaminin salgılanması baskılanarak gelişecek ödem miktarı azalır.
– Yanık nekrozu ve derinliği azalır.
– Yanık yarasına perfüzyon artar.
– Yara iyileşme süreci daha erken başlar.
Hafif yanıkların hastane dışı bakım ve tedavisi
- Yanık yarası pansuman ve tedavisi yanığın derecesine göre değişir.
- Vücut yanık alanı %10’dan düşük birinci ve ikinci derece yanıklar ayaktan tedavi edilebilir.
- Prensip olarak tüm yanık yaraları kapalı olarak tedavi edilir.
- Eğer yarada infeksiyon ya da kontaminasyon yoksa antibakteriyel özelliği olmayan yağlı materyallerle yara örtülebilir.
- Bu materyallere genel olarak “tulle gres” veya tül gre” adı verilir.
- Yağlı materyeller,pansuman değiştirilirken yağlı tabakanın üzerine konan gazlı bez ve pet gibi materyallerin yara yüzeyine yapışmasını engelleyerek yaraya zarar vermeden kalkmasını sağlamaktır.
- Vazelin ve parafin emdirilmiş materyaller bu amaçla en çok tercih edilen emdirilmiş materyallerdir.
- Eğer infeksiyon ya da kontaminasyon varsa antibakteriyel etkinliği olan materyaller kullanılır.
- Sadece birinci derece yanıklar veya yüzeyel ikinci derece küçük yüzey alanı olan yanıklar açık bırakılabilir.
- Bu yanıklarda klasik pansumanlara ihtiyaç duyulmaz.
- Yanık bölgesinin soğuk su ile soğutulması veya yanık bölgesine soğuk tatbik edilmesi yanık ödemini ve dolayısıyla da ağrıyı azaltır.
- Semptomları azaltmak için etken maddesi “Dexpanthenol %5”olan krem ve etken maddesi “Lidocain %5” olan pomad kullanılır.
- Ağız yoluyla ağrı kesiciler verilebilir,antibiyotiğe ihtiyaç duyulmaz.
- İkinci yada üçüncü derece yanıklarda analjezik, lokal topik antibiyotikli krem uygulaması ve tetanoz immunprofilaksisi yapılır.
- İyileşme döneminde oluşan kaşıntılar için antihistaminiklerden yararlanılır.
Yara tedavisinde en çok kullanılan topik antibiyotikler
Etken maddeler ve piyasa adları
- Gümüş sülfadiazine %1 (Silverdin, Silvaden krem)
Mafenide Acetate (Sulfamylon krem)
Nitrofurazon (Furacin, Furaderm, Furagen pom)
Povidon Iyot %10 (Betadine pom)
Bacitracin (Thiocilline pom)
Polymyxin-B + Oxytetracycline (Polimisin, Terramycin pom)
Triticum Vulgare Sulu ekstresi (Fitokrem) - Yara serum fizyolojik ile yıkanıp,temizlendikten sonra bu kremlerden birisi yara yüzeyine uygulanır.
- Başlangıçta günde iki kez uygulanan bu kremler, iyileşme başlayınca günde bir kez ya da iki günde bire indirilerek devam edilir.
- Büller patlatılmaz,basitrasin ve gümüş sülfadiazin krem ile örtülür.
- Büller patladığında ölü dokular temizlenir.
- Kuru ve kalın kabuk oluşturulduktan sonra yara sadece takip edilerek açık bırakılır.
- Özellikle ikinci derece yanıklarda, enfeksiyon takibi yapılıp üçüncü derece yanığa ilerlememesi amaçlanır.
- Derin ikinci derece ve üçüncü derece yanıklarda, eskar eksizyonu ve greftleme yapılır.
Şenel,E.Çocuk Yanıklarına Güncel Yaklaşım.http://www.samiulus.gov.tr/Cocuk_Sagligi_PDF/CocukYaniklarinaGuncelYaklasim.PDF(26 Kasım 2014)
Çetinkale,O.Yanık yaralanmaları.www.oguzcetinkale.com/hasta…/yanik-ve…/yanik-yarasi-tedavisi.html(26 Kasım 2014)